بقراط، حکیم یونانی، به ضایعات مغزی اشاره کرده و اختلالات رفتاری و کمبودهای هوشی را مربوط به این نوع ضایعات دانسته است. در اواخر قرن هجدهم فیلیپ پینل فرانسوی به سرپرستی بیمارستان روانی در پاریس در آمد، اولین اقدام او باز کردن زنجیر از پا و گردن بیماران بود. بر خلاف شکنجه و تنبیه به دلجویی آنها پرداخت و برای آنها برنامه های تفریحی و گردش در نظر گرفت. این روش بعدها به درمان اخلاقی مشهور شد. در سال ۱۸۰۱ پینل به چهار گروه بیماری های روانی اشاره کرد و عقب ماندگی های ذهنی را گروهی از بیماری های ذهنی دانست. این چهار گروه عبارتند از :
- ملانکولی یا مالیخولیا
- مانی یا جنون شور و شوق (شیدایی)
- جنون
- عقب ماندگی های ذهنی
ویلیام تیوک سال ۱۹۷۶ روش پینل را به انگلستان برد. در اویل قرن نوزده ایتارد به تربیت کودک وحشی که توسط دو شکارجی در جنگل پیدا شده بود پرداخت. اگر چه معالجات او موثر واقع نشد اما راه جدیدی برای پیشرفت در نحوه آموزش و پرورش افراد عادی، عقب مانده ذهنی و حتی معلولین مه امروزه آن را سمعی و بصری می گویند ایجاد کرد. دکتر سگن روش حسی حرکتی را در آموزش کر و لالها به کار برد. مهمترین اقدام سگن تهیه دستگاه آزمون مهره ای(آزمون تخته چوبی) بود که برای آزمایش استعداد کودکان و پرورش ادراک حسی مانند بینایی و شنوایی به کار می رود.
میزان شیوع کودکان عقب مانده
۱ تا ۲ درصد جمعیت کشورها را کودکانی با هوشبهر کمتر از ۷۰ تشکیل می دهند، نسبت پسران عقب مانده به دختران، بیشتر و نسبت ( ۵۵-۵۴) پسر به (۴۵ – ۴۶) دختر گزارش شده است.
مسائلی که شیوع بیماری را تحت شعاع قرار می دهد عبارت است از :
- اثر مبهم و تغییرات تعریفی ( نوع معلولیت، از نظر اندازه و هوشبهر).
- اثر تشخیص نوع بیماری و تغییرات در تشخیص های بعدی .
- مسئله آماری و پیدایش انواع جدید.
- نقش مدارس و طبیعت مدارس استثنایی .
- واکنش خانواده ها درباره اینکه کودکشان استثنایی لقب داده شود یا نه؟
پیشرفت علوم پزشکی
با روش آمنیوستیزیس، کروموزوم های جنین قبل از تولد مورد مطالعه قرار داده تا در صورتی که خطر آلوده بودن جنین ثابت شود به حاملگی خاتمه داده شود. این روش عبارت است از کشیدن مقدار کمی از مایع آمنیوتیک ( آبی که در کیسه آب و اطراف بچه قرار دارد) و مطالعه کروموزمی آنن که معمولا هفته های ۱۲ تا ۱۴ حاملگی انجام می شود، ضمنا با آزمایش غربالگری نیز می توان به ابتلا بودن جنین پی برد. و همچنین با سنوگرافی می توان نقص های خلقتی و سایر اختلالات رشدی مغز و جنین را تشخیص داد و به بارداری خاتمه داد. مسئله تغذیه و بهداشت و همچنین کمبود ویتامین ها نیز باعث عقب ماندگی می شود.
اهمیت موضوع از نظر اقتصادی و بهداشتی
در حال حاضر برای عقب ماندگان مخصوصا عمیق و شدید درمانی وجود ندارد.
هوش
هوش قابل رویت یا احساس شدنی نیست، بلکه یک صفت فرضی و یک مفهوم انتزاعی و مجرد است و آثار آن مورد مطالعه قرار می گیرد. هوش مجموعه ای از استعدادهاست که حافظه، دقت، یادگیری و درک و … در آن اثر دارد. این صفت از فردی با فرد دیگر فرق دارد. متداول ترین تعریف هوش : شایستگی و استعداد یادگیری افراد. برخی هوش را استعداد کلی و قدرت استفاده از تجربیات و برخی مانند پیاژه توانایی سازگاری با محیط تعریف کرده اند. به عقیده وکسلر، هوش عبارت است از مجموعه شایستگی های فرد در تفکر عاقلانه، رفتار منطقی و سودمند و اقدام موثر در سازش با محیط و آلفرد بینه گفت: هوش آن چیزی است که آزمون های هوش آن را می سنجد و باعث می شود افراد عقب مانده ذهنی را از افراد طبیعی و باهوش متمایز کند.
در تعریف هوش هر سه جنبه را باید در نظر گرفت:
- توانایی و استعداد کافی برای یادگیری و درک امور.
- هماهنگی و سازش با محیط.
- بهره برداری از تجربیات گذشته، به کار بردن قضاوت و استدلال صحیح و پیدا کردن راه حل منطقی در مواجه با مشکلات.
حد ثابت و قطعی بین عقب ماندگی ذهنی و هوش طبیعی وجود ندارد، همه ما در مقایسه با افراد باهوش و نابغه عقب مانده هستیم. جهش هوش تا ۱۵ سالگی ادامه دارد و بعدا به طور خفیف و کند تا بیست سالگی ادامه داشته و متوقف می شود. هوشبهر ۵۰% افراد بین ۹۰ تا ۱۰۹، ۲۵% بیشتر از ۱۱۰ و ۲۵% کمتر از ۸۹ هستند. چنانچه کسی هوشبهر کمتر از ۱۱۵ داشته باید نباید برای رفتن به دانشگاه تشویق شود، برای تحصیلات فوق لیسانس و دکتری هوشبهر بیشتر از ۱۲۵ توصیه شده است. اما هوشبهر فقط یکی از عوامل موفقیت است و نمی توان آن را به تنهایی ملاک عمل قرار داد زیرا:
- با آزمون های معمولی نمی توان افراد خیلی باهوش را تشخیص داد و آزمون ها استعداد بالقوه را در نظر نمی گیرند و درباره استعدادهای افراد در امور تحصیلی است.
- هوشبهر با قدرت سازگاری و تطبیق اجتماعی همیشه رابطه مستقیم ندارد.
- هوشبهر ثابت نیست و با آزمون های مختلف بین ۱۰ تا ۱۵ نمره تغییر می کند.
- آزمایندگان مختلف ممکن است هوشبهر متفاوتی حتی با اجرای یک آزمون بدست بیاورند.
- هوشبهر که توسط یک آزمون بدست آمده همان عوامل را در آزمون های دیگر نمی سنجد.
سه آزمون ارزیابی هوش :
آزمون بینه سیمون (۳ تا ۱۲ سال) :
سن عقلی کودک را که با آزمون به دست می آید بر سن واقعی او تقسیم می کنیم، چون حاصل این تقسیم عدد اعشاری است لذا آن را در ۱۰۰ ضرب می کنیم. هوشبهر ۱۰۰ را حد طبیعی می دانند. بیش از ۱۰۰ باهوش و کمتر از ۱۰۰ مبتلا به نارسایی رشد عقلی یا ضعف قوای ذهنی. باید کودک را طوری آزمایش کرد که احساس نکند می خواهند او را امتحان کنند. ابتدا صحبت های معمولی تا ترس و خجالت از بین برود. باید سوالی را مطرح کرد که کود بتواند به آسانی به آن جواب دهد. بهتر است این سوال از سوالاتی باشد که برای کودکان دو سال کوچکتر در نظر گرفته شده باشد. کم کم به سراغ سوالات مشکل تر می رویم و اگر کودک مرتکب اشتباهی شد نباید او را تصحیح کرد. در صورت جواب صحیح او را تشویق کنید. کودکان سنین مهد کودک با بودن مادر احساس امنیت بیشتری می کنند و کودکان بزرگتر در صورت بودن والدین و عدم موفقیت در پاسخ صحیح احساس حقارت می کنند. یک جدول از روی سوالات آزمون، برای هر جواب صحیح علامت + و هر جواب غلط علامت – ، غلط های کوچیک با یک دوم، معمولا در بچه های ترسو، خجالتی یا محجوب یک دوم زیاد مطرح است. آنها جواب صحیح را می دانند برای گفتن اطمینان ندارند.
برای هر سال سن پنج سوال در نظر گرفته شده است. برای هر جواب صحیح سال و برای هر جواب نیمه صحیح سال به کودک داده می شود. سوالات از خیلی آسان و ساده در سنین پایین شروع و به سوالات مشکل تر در سنین بالا می رسد.
مثلا در سن چهارسال بیان اختلاف جنس مانند تو دختر هستی یا پسر. اکثرا یک سوال در هر سن مربوط به تکرار اعداد وجود دارد. یک سوال مربوط ببه تکرار جملات شش سیلابی یا بیشتر. یک سوال مربوط به ترسیم و تقلید شکل های هندسی یا تکمیل نواقص شکل هایی که به کودک داده می شود. یک سوال مربوط به شناختن پول، راست و چپ، پی بردن به اختلافات و شباهت اشیا، توصیف و تشریح عکس ها. برای سنین هشت سال به بالا سوال ها شبیه به سوالات درسی. برای محاسبه باید ابتدا آن سال را که به تمان سوالات مربوط به آن جواب صحیح داده شده پیدا کرد و سپس جواب هلی درست دیگر که برای سالهای بالاتر وجود دارد علامت + و در نتیجه برای هرکدام ارزش سال و برای هرکدام از پاسخ های نیمه درست ارزش سال منظور شود. در صورتی که کودک به پنج سوال سالهای بعد جواب صحیح بدهد ارزش یک سال برای او قائل می شویم. سن عقلی و سن واقعی کودک تبدیل به ماه شده سن عقلی بر شناسنامه تقسیم و در ۱۰۰ ضرب می کنیم.
آزمون وکسلر:
محتویات آزمون در کودکان و بزرگسالان یکسان است فقط بزرگترها به سوالات بیشتری جواب می دهند. فرهنگ لغات وسیعتری داشته یا تصاویر مشکل تری را تکمیل نمایند. آزمون وکسلر شامل شش آزمون شفاهی و پنج آزمون عملی یا کارکردی است. در این آزمون یک قسمت لغات نیز وجود دارد که به عنوان آزمون اختیاری داده می شود. شش آزمون کلامی ( اطلاعات، فهم و قوه درک، حافظه عددی، حساب و ریاضی، تشابهات، فرهنگ لغات) پنج آزمون غیر کلامی( تکمیل تصاویر، طراحی مکعب ها، تنظیم تصاویر، نماد عددی یا رمزنویسی، الحاق قطعات)
آزمون نقاشی یا ترسیم آدمک گودایناف:
به کودک گفته می شود تصویر یک انسان دختر یا پسر را با تمام مشخصات آن بکشد. زمانی بین ۱۰ تا ۱۵ دقیقه در نظر گرفته می شود. به هر قسمتی از تصویر یک نمره تعلق می گیرد. به طور مثال سر یک نمره، ابرو یک نمره و مجموع نمرات از ۵۱ تجاوز نمی کند. سپس با استفاده از جدول مخصوص نمره خام بدست آمده تبدیل به سن عقلی می شود. به ازای هر یک نمره خام سه ماه سن عقلی داده می شود. که نتیجه با سه سال جمع می شود.
در اندازه گیری هوش، هوشبهر و رفتار انطباقی آزمون های مشخص و جداگانه ای وجود دارد. آزمون های رفتار انطباقی خیلی مورد اعتماد نیستند اما دو نوع آن عبارتند از:
آزمون رفتار انطباقی برای کودکان که دارای ۲۴۲ سوال شامل شش قسمت: سازش با اعضای خانواده، سازش با اجتماعی، نقش در مدرسه، ارتباط با همنوعان، تنظیم دخ و خرج و نگهداری و حفظ خود فرد
آزمون رفتار انطباقی سازمان کودکان عقب مانده، دارای دو قسمت بزرگ: قسمت اول : نه سوال مربوط به مهارت در زندگی روزانه، قسمت دوم: دوازده سوال مربوط به شخصیت و رفتار فرد
عوامل موثر در رشد هوش
عوامل محیطی و ارثی بر هوش تاثیر دارند. هیرش از پژوهشها نتیجه گرفت :
- دوقولو های یک تخمکه خیلی کمتر با دوقولوهای دو تخمکه اختلاف دارند. ضریب ارتباط هوشی آنها ۰٫۹ و این ضریب در بین خواهران یا برادران ۰٫۵ است.
- شباهت دوقولوهای تک تخمکه ولو اینکه در محیط های مختلف پرورش یافته باشند زیاد است.
- شباهت دوقولوهای تک تخمکه حتی اگر در محیط های مختلف پرورش یافته شده باشند بیشتر از دوقولوهای دو تخمکس که در محیط یک نواخت پرورش داده شده اند.
هیرش نتیجه گرفت اهمیت وراثت پنج برابر بیشتر از محیط است. ( ۸۳% وراثت – ۱۷% محیط)
نمی توان تاثیر وراثت و محیط را به طور جداگانه در تشکیل هوش و خصوصیات روانی به طور قطعی و مقداری تعیین کرد ولی تاثیر عوامل ارثی دائمی تر از محیط است.
شناسایی وضع هوشی در دوران نوزادی و کودکی
برای شناسایی وضع هوشی قبل از سه سالگی الگوهایی وجود دارد:
الف) علائم مشکوک به عقب ماندگی در بدو تولد :
- کمبود شدید وزن ( کمتر از ۱٫۵ کیلو)
- بزرگی و کوچکی اندازه دور سر ( اندازه طبیعی در نه ماهگی ۳۴ – ۳۵ سانتی متر)
- بی اشتهایی شدید، اشکال در گرفتن پستان در هفته های اول، کم شدن قدرت و قوای عظلانی و کاهش واکنش نسبت به تحریکات
- وجود حملات تشنجی، ریسه های متعدد، اسپاسم های نوزاد بخصوص بعد از گریه به صورت کشش و خمیدگی در هفته ها یا ماههای اول
- کبودی شدید و دیر نفس کشیدن نوزاد در زمان تولد(اولین تنفس با شروع گریه مشخص می شود)
ب) رشد طبیعی رفتار در دوران نوزادی و کودکی:
(۱) رفتار حرکتی
۱ ماهه : باید کوشش کند وقتی روی شانه نگهداری می شود سرش را بالا نگه دارد. ۲ یا ۳ ماهه : برای چند لحظه سرش را به طور مستقیم نگه دارد. خود به خود بخندد و چشم هایش اشیای متحرک را تعقیب کند. ۴ یا ۵ ماهه : بتواند در بغل سرش را مستقیم نگه دارد. چیزی در دستش گذاشته می شود آن را بگیرد، سرش را به طرف صدا بچرخاند. ۶ یا ۷ ماهه: چند لحظه بدون کمک بشیند، اگر به پشت خوابیده باشد بتواند سرش را بلند کند. با جغجغه بازی کند، به طرف چیزی دست دراز کند و آن را بگیرد یا بردارد. ۱۰ – ۱۱ ماهه: بدون کمک بنشیند، با کمک راه برود، در موقع خداحافظی دست تکان دهد و بیسکویت در دهان بگذارد. ۱۵ ماهه: می تواند راه برود، از پله خود را بالا بکشد، تصاویر کتاب را نشان دهد. ۲۰ ماهه و بالاتر: بتواند قدری بدود و کتاب را ورق بزند. دو ساله و بالاتر: خوب بدود، از پله ها بدون کمک پایین برود. ۳۰ ماهه: تکمه های شلوارش را باز کند، خودش غذا بخورد، دستهایش را بشوید و خشک کند، توپ بزند، لباسش را در بیاورد، با مداد روی کاغذ خط خط کند، خود را در آینه بشناسد. سه سالگی: لباسش را بپوشد، سه چرخه براند، از پله ها بدون کمک و مانند اشخاص بزرگسال بالا و پایین برود، خط مستقیم و دایره بکشد.
(۲) رفتار کلامی یا گفتاری
۲ – ۳ ماهه: به صداهای اطرافش توجه می کند و گوش می دهد. ۶ – ۷ ماهه : سیلاب هجای کلمات را با صدای مخصوص تمرین می کند. ۹ ماهه : قادر است بابا مامان بگوید. ۱۱-۱۲ ماهه : یکی دو کلمه دیگر بگوید ( دختران دو یا سه هفته زودتر از پسران زبان باز کرده) ۱۳-۱۴ ماهه: یکی دو کلمه معنی دار بگوید.۱۵ – ۱۶ ماهه: چهار کلمه معنی دار بگوید. ۱۸-۲۰ ماهه: شش تا هشت کلمه معنی دار بگوید و چشم و بینی اش را نشان دهد.۲ ساله: اسامی اشیا مورد احتیاج را که همیشه با آنها برخورد دارد بگوید و جملات سه کلمه ای را بیان کند.
۲٫۵ سال: یک یا دو جمله کوتاه و معنی دار بسازد. اسم خود را بداند، عمل اشیا را بداند، اشعار کوتاه را به صورت آواز و تقلیدی بخواند.
(۳) رفتار عاطفی هیجانی
کمبود اکسیژن در هوای تنفس در مراحل اولیه زندگی اولین محرکی است که باعث بیقراری، اضطراب و وحشت کودک می شود. گرسنگی علت اصلی اصظراب و وحشت کودک.هوشیاری کودک و توجه او به اطرافیان تقریبا از سه ماهگی شروع می شود. کودک ۱۸ ماهه قادر می شود مدفوع خود را کنترل کند و در این موقع فعالیت او به صورت بازی کردن ( بازی های تمرینی و تکراری) شروع می شود.
(۴) رفتار انطباقی اجتماعی
آثار محیط زندگی از مراحل اول زندکی در شخص تاثیر گذار است. اولین اثر اجتماعی و ارتباط عاطفی با مادر است. این امر باعث وابستگی عاطفی بین کودک و مادر از مراحل اولیه زندگی می شود که باعث مهربانی، محبت، عشق، علاقه و همکاری در او می گردد. ایده و فکر وجود مستقل داشتن از سال دوم زندگی تدریجا شروع می شود. کودک به موجودیت خود به عنوان یک فرد پی می برد. کودک برای اولین بار متوجه خود می شود. متوجه می شود که خودش می تواند با اراده دست و پایش را تکان دهد. به طور کلی کودکان عقب مانده آهسته، کند، بیحال، بی هدف، بدون توجه، فاقد حس کنجکاوری و هوشیاری، بدون اراده و مقاومت، زودباور، گول خور و … هستند. که علت کندی و ضعف آنها ضعف در کنترل اعصاب و عضلات است. از نحوه بازی کردن می توان به رشد هوشی پی برد. کودکان عقب مانده شدید و کودکان نوروتیک شدید اصلا با کودکان دیگر بازی نمی کنند.
در سه یا چهار سالگی بازی های تخیلی که خود را معلم یا پزشک می دانند به طور انفرادی، از چهار یا پنج سالگی بازیهای دسته جمعی با همسالان که در کودکان عقب مانده دیده نمی شود یا خیلی دیر ظاهر می شود. بازیهایی که جنبه تحقیق و کنجکاوی دارد ( باز کردن ساعت که ببیند چطور کار می کند) در پسران بیشتر دیده می شود.
کودکی مرحله پویا ایست که رشد پیشرونده در تمام قسمت های رفتاری مانند حرکتی، گفتاری، انطباقی و شخصیتی اجتماعی که ارتباط مستقیمی با رشد سیستم عصبی عضلانی دارد دیده می شود.
مصاحبه، بررسی و معاینه کودک مبتلا به نارسایی هوشی
بهتر است کودک را آزاد بگذاریم تا کم کم به محیط اتاق عادت کند، شرح حال مختصری از مادر کودک میگیریم. ضمن صحبت با مادر می توان به کنجکاوی، توجه، وضع شنوایی و حتی برقراری رابطه با کودک پی برد و گاهگاهی نیز از کودک که مشغول بازی است یا ساکت نشسته سوالات آسان و مختصری کرد. از نحوه سوالات می توانیم حدس بزنیم مطلب را تا چه اندازه درک می کند و تلفظ و بیان او چه وضعی دارد.
با توجه به شناسایی وسایلی که در اتاق معاینه وجود دارد می توان به شناسایی و درجه هوش کودک پی برد. بهترین روش این است که کودک صفحاتی از کتاب درسی خودش را بخواند و معنی کند.در کودکان عقب مانده ذهنی خواندن و نوشتن ممکن است طبیعی باشد ولی در مورد مسائل ریاضی دشواری خواهند کشید. حافظه فوری و حافظه نزدیک او را امتحان کنید. از او با مثلا جدا کردن یک حرف و پیدا کردن تعداد آن در یک صفحه روزنامه دقت او را بسنجید. سعی کنید دو یا چند نفر از اعضای خانواده حضور داشته باشند که جوابها درست و قابل قبول تر باشند.
طرز بازی کردن و فعالیت کودک بسیار مهم است، در ۱۸ ماهگی و دو سالگی بازی بیشتر تمرینی و تکراری است و مرتب کارهایی که یادگرفته اند را تکرار می کنند. ۳ – ۴ سالگی سمبولیک و تخیلی است. ۵ – ۶ سالگی دسته جمعی و سازمان یافته و خلاق. ضمن توجه به بازی کردن باید دقت کرد که کودک عمل اسباب بازی را می داند مثلا ماشین را عقب جلو می کند یا مانند عقب مانده های شدید آن را به دهان خود می گذارد.نوشتن شرح کاملی از مادر را آغاز می کنیم. درباره اتفاق های دوران حاملگی، وضع زایمان، وضع نوزاد در موقع تولد، وضع عمومی رشد از ابتدای دوران کودکی مانند مکیدن پستان، خنده، نگهداشتن سر، نشستن و راه رفتن و نظایر آن. بیماری های دوران نوزادی و کودکی مانند یرقان، بیماری های عفونی، تشنج و مدت آن، عوامل خانوادکی و رفتار والدین با کودک، وضعیت شغلی و تحصیلی پدر و مادر، نسبت فامیلی، تعداد برادر و خواهر و وضع روانی و هوش آنها، سابقه بیماری های فامیلی اعم از جسمی و روحی و تعادل روانی اعضای خانواده.
منبع: خلاصه ای از روان شناسی کودکان استثنایی دکتر میلانی
پیمان دوستی
۱۹ فروردین ۱۳۹۴
